با پیشرفت سریع علوم و فنون و پیچیدگی های آن، نظام های تولیدی و خدماتی گسترش یافته اند. امروزه اداره صحیح و مناسب این گونه واحدها مستلزم بکارگیری تکنیکهای علمی و پیشرفته جهت پیش بینی مدلسازی، برنامه ریزی، تأمین و تدارک، اجرا و نظارت و ارزیابی نتایج حاصله در راستای وظایف مدیریتی است. مهندسی صنایع به طراحی، پیاده سازی و بهبود سیستمهای یکپارچه‌ای از انسان، مواد، اطلاعات، تجهیزات و انرژی می پردازد. این رشته بر پایه دانش تخصصی در علوم ریاضی، طبیعی، اجتماعی و نیز قوانین و روش های تجزیه و تحلیل مهندسی و طراحی بنا شده است.
"آیا این بهترین روش است؟" این سؤالی است که فکر یک مهندس صنایع را دائماً به خود مشغول می‌کند تا به این وسیله بهترین راه را برای تولید محصول و حل مسائل و مشکلات یک واحد صنعتی یا خدماتی پیدا کند. البته همه مهندسان سعی می کنند که بهترین روش را برای ساختن چیزی پیدا کنند ولی مساله این جا است که آنها فقط در زمینه رشته خود دارای دانش فنی هستند ولی مهندس صنایع با دریافت اطلاعات از سایر مهندسین بهترین روش را به دست می آورد. از سوی دیگر یک مهندس صنایع می تواند شکاف عمیق مابین مدیران اجرایی و مهندسان طرح و توسعه را پرنماید.
یکی از ویژگی های رشته مهندسی صنایع این است که نمی توان این رشته را در یک جمله خلاصه کرد و آن را مانند یک کپسول کوچک ارائه داد. این رشته تحصیلی بسیار وسیع است و از مدیریت گرفته تا زمان سنجی، از کنترل کیفیت تا تجزیه و تحلیل و طراحی، را شامل می شود و به همین دلیل وقتی شما می گویید “من یک مهندس صنایع هستم” مردم نمی توانند تخصص شما را در یک محدوده کوچک محصور بکنند.
فارغ‌التحصیل این رشته با مدیریت واحدهای تولیدی سروکار دارد و تلاش می‌کند تا با یک نگرش سازمان یافته، مسائل و مشکلات کارخانه را تحلیل کرده و به گونه‌ای عمل کند که با حداقل ورودی ها، حداکثر خروجی¬ها را تامین کند. طراحان یک واحد صنعتی از مهندسی مکانیک گرفته تا برق و یا سایر رشته ها عموماً وقتی مشغول طراحی می شوند از مسائل اقتصادی، افزایش بهره وری و سایر مسائل غافل می مانند. در حال حاضر در کشور ما، گرایش‌های «برنامه ریزی و تحلیل سیستم ها»، «تولید صنعتی»، «تکنولوژی صنعتی» و «ایمنی صنعتی» در مقطع کارشناسی به عنوان زیر مجموعه مهندسی صنایع تعریف می‌شوند تمام گرایش ها در رشته مهندسی صنایع تجمیع شده و تنها با نام مهندسی صنایع (بدون گرایش) ارائه می گردد.
وضعیت ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر
در رشته مهندسی صنایع امکان ادامه تحصیل در سطح دکتری در داخل و یا سطوح بالاتر در خارج از کشور وجود دارد.
رشته های مشابه و نزدیک به این رشته
رشته های مدیریت و اقتصاد دارای دروس مشترک زیادی با رشته مهندسی صنایع می باشند.
توانایی های جسمی، علمی، روانی مورد نیاز و قابل توصیه
توانایی علمی: این رشته ارتباط نزدیکی با مدیریت دارد و دانشجوی آن باید توانایی‌های مدیریتی داشته و قدرت تحلیل و درک بالایی داشته باشد. دانشجویان رشته مهندسی صنایع باید در دروس آمار و احتمالات و تحقیق در عملیات مهارت بالایی کسب کنند. همچنین یک دانشجوی مهندسی صنایع باید از خلاقیت و نوآوری برخوردار باشد. همان طور که گفته شد رشته مهندسی صنایع حیطه بسیار گسترده ای دارد و به همین دلیل دانشجوی این رشته نیز باید اطلاعاتی گسترده و متنوع و همچنین ویژگی های بسیاری داشته باشد.
توانایی جسمی: قوی بودن در یک یا دو درس و به واسطه آن وارد شدن به این رشته کافی نیست بلکه فرد باید روابط عمومی فوق العاده قوی داشته باشد تا بتواند با افراد مختلف ارتباط برقرار بکند چرا که یک مهندس صنایع باید بین سایر مهندسان مشغول به کار در یک کارخانه ارتباط برقرار کند. همچنین یک دانشجوی مهندسی صنایع باید از خلاقیت و نوآوری برخوردار باشد.
علاقمندی ها: جذابیت این رشته در ارتباط نزدیک آن با صنعت نهفته است. بیشتر دانش آموزان دبیرستانی بخصوص دانش آموزان رشته ریاضی به ارتباط نزدیک با صنعت علاقمند هستند. آنها می خواهند بدانند که در داخل کارخانه ها چه می گذرد و منظور از خط تولید و افزایش بهره وری در کارخانه چیست؟
این رشته حس کنجکاوی چنین افرادی را ارضا می کند.
وظایف مهندس صنایع
بطور كلي، وظيفه مهندسين صنايع، گردآوري افراد، تجهيزات، مواد و اطلاعات است، به گونه‌اي كه قادر به انجام يك عمليات مفيد و مؤثر گردند. يك مهندس صنايع لزوما درگير طراحي يك سيستم است و وظيفه او در درجه اول، نظارت است، در عين حال، همانگونه كه در تعريف فوق عنوان شده عنصري كه در مهندسي صنايع اهميت بسيار زيادي دارد، ارتباط اين رشته با انسان و علوم اجتماعي، علاوه بر علوم طبيعي (مثل فيزيك، شيمي و...) است. اين مسئله محدوده دانش مورد نياز و نوع سيستم‌هايي كه يك مهندس صنايع با آنها در ارتباط است، را گسترش مي‌دهد. بنابر‌اين مهندس صنايع نه تنها با طراحي، نصب، ارزيابي و طراحي مجدد اجزا سر و كار دارد بلكه با انسانهايي كه در سيستم فعاليت دارند يا با سيستم مرتبط هستند نيز سروكار دارد به گونه‌اي كه انسانها نيز بخشي از عناصر فعال در سيستم محسوب مي‌شوند. وظيفه مهندس صنايع طراحي اجزايي است كه سيستم‌هاي انسان- ماشين را تكميل مي‌كنند. سپس تك تك اين اجرا، با يكپارچگي مناسب به منظور طراحي كل سيستم كنار هم قرار داده مي‌شوند اجزاي مكانيكي ماشينها توسط مهندسين مكانيك طراحي و ساخته مي‌شود. نيروهاي محركه نيز عموما توسط مهندسين برق و الكترونيك تأمين مي‌شوند. فرايندهاي شيميايي را نيز مهندسين شيمي فراهم مي‌آورند. ساير متخصصين نيز وظيفه طراحي اجزايي را كه در حيطه تخصص آنهاست بر عهده دارند. مهندس صنايع موظف است اين متخصصين را هماهنگ كرده، با آنها همكاري كند.
وظيفه كلي مهندسان صنايع در تعريفي كه توسط انجمن مهندسين صنايع آمريكا ارائه گرديده، به شرح زير است:
مهندسين صنايع، درگير عمليات طراحي توسعه و نصب و راه اندازي سیستم¬های متشكل از انسان، مواد و تجهيزات هستند. آنان به كمك دانش و مهارت در رياضيات، فيزيك و علوم اجتماعي خاص نظير مديريت، اقتصاد و با بهره‌گيري از روشهاي طراحي و تحليل مهندسي به ارزيابي و تحليل اين نظامها مي پردازد.
طبق تعريف كلي ياد شده، مهندسان صنايع، قابليت ارائه كار مطلوب در مجموعه‌هاي صنعتي اعم از كارخانهها، واحدهاي توليدي كوچك و بزرگ، وزارتخانه‌هاي صنعتي و واحدهاي خدماتي نظير شركتهاي مهندسي مشاور، مؤسسه‌هاي بزرگ خدماتي، بيمارستانها، فرودگاهها را قبل از احداث، در حين راه اندازي و در حال كار خواهند داشت، زيرا مهندسان صنايع با بهره‌گيري از ابزارهاي مهندسي مناسب كه در طول دوره‌هاي كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكتراي تخصصي كسب كرده‌اند، قدرت تفكر منظم را كسب كرده، در جهت طراحي دستگاههاي جديد متشكل از انسان، مواد، اطلاعات، انرژي و تجهيزات و همچنين توسعه سیستم¬های فعلي و كاراكتر كردن آنها حركت مي‌كنند. همين امر باعث شده كه مهندسان صنايع عملا در بسياري از موارد خود تصميم گيرنده نهايي باشند يا به عنوان مشاوران اصلي تصميم گيرندگان، انجام وظيفه كنند.
در زير به موارد اصلي وظايف مهندسين صنايع اشاره مي‌شود:
انتخاب فرايندهاي مناسب و روش¬هاي به هم بندي (مونتاژ اقتصادي)
بررسي و انتخاب ابزار و تجهيزات مناسب در يك سيستم
طراحي امكانات شامل آرايش ساختمانها، ماشينها، تجهيزات اصلي و كمكي خطوط توليد
طراحي انبارهاي مواد اوليه، كالاهاي نيم‌ساخته و محصولات تكميل شده
مكان يابي براي احداث كارخانهها و مجموعه‌هاي خدماتي
طراحي كارخانه و توسعه خطوط توليد
مديريت واحدهاي تحقيق و توسعه
اجراي شيوه‌هاي تشويقي و ارتقاي بهره وري در يك نظام
مديريت توليد، مديريت موجوديها و مديريت عمليات (براي اداره‌ي يك واحد بايد به گونه‌اي صحيح بر سه عامل مذكور مديريت كرد)
مديريت كيفيت محصولات توليدي
الگو سازي رياضي با روشهاي تحقيق در عمليات، آمار و شبيه سازي
برنامه ريزي كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت
برنامه ريزي تعميرات و نگهداري
ارزيابي اقتصادي طرحها و پروژه‌ها
اجراي سيستم هاي تضمين كيفيت كالا به منظور ارتقاي كيفيت محصولات و همكاري در صادرات آنها، نظير سري ايزو 9000
طراحي اطلاعات مديريت
آینده شغلی و بازارکار
کارهای مشخص مهندسی صنایع در بازار کسب و کار عبارتند از: برنامه ریزی استراتژیک و عملیاتی سازمان، مدیریت تولید، مدیریت مهندسی، مدیریت پروژه، مهندسی حمل و نقل، سیستم های تولیدی، مهندسی سیستم های کیفیت، مهندسی سیستم های اطلاعاتی، مهندسی مالی، مهندسی ارزش، مهندسی سیستم های بهره وری، طراحی فرایندها و ساختارهای سازمانی.
از آنجایی که یک مهندس صنایع از همه چیز در حد آشنایی و شناخت آگاهی دارد و با اغلب بخشهای یک کارخانه آشنا است، شرح دادن قابلیتهای کاری او به طور کامل از صبر و حوصله این نوشته خارج است و احتیاج به کتابهای مجزا دارد.
ولی برای آشنایی علاقمندان شرح بسیار مختصری درباره مهمترین قابلیتهای کارایی مهندسی صنایع در یک سازمان آورده می شود .
لازم به توضیح است هر کدام از موارد ذکر شده می تواند در مراحل طـراحی، پیاده کردن، استقرار و اداره آنها توسط مهندس صنایع صورت می گیرد.
سیستم های برنامه ریزی و کنترل تولید
امر برنامه ریزی و کنترل تولید مانند سیستم عصبی در یک کارخانه عمل می کند و یکی از بخشهای مهم سیستم تولید می باشد. اکثر کالاها از اجزا و قطعات مختلف تشکیل شده اند و اجزاء و قطعات نیز به طی عملیات و مراحل مختلف و اصولی در یک واحد تولیدی ساخته می¬شوند که وظیفه بخش برنامه ریزی و کنترل تولید این است که تعیین کند چه نوع مواد ، اجزاء و قطعات به چه میزان و چه وقت در کارخانه (طبق سفارشات دریافتی از مشتریان یا پیش بینی فروش) ساخته شود و در عین حال تعیین کند کارخانه چه کالاهایی (حاصل از مونتاژ قطعات) در چه زمان و با چه اجزاء و قطعاتی بسازد تا در نهایت کالای تکمیل شده و قابل استفاده برای عرضه به مصرف کنندگان آماده شود. به طور کلی سیستم برنامه ریزی و کنترل تولید نیروی انسانی، ماشین آلات، مواد و تسهیلات را در یک سازمان تولیدی با یک بازده مناسب و مطلوب به منظور تهیه محصولات مرغوب برای عرضه به اجتماع با یکدیگر ترکیب و هماهنگ می کند.
سیستم های کنترل انبار و موجودی
یکی از مسائل مهم برای مدیران در سازمانهای صنعتی و بازرگانی پیش بینی میزان خریدها با توجه به امکانات سازمان و شرایط بازار است . خرید و ایجاد موجودی کالاها از یک سو باعث راکد ماندن سرمایه و حبس شدن امکانات مادی می¬شود که اگر سرمایه آزاد می بود می توانست برای بهبود و توسعه در امور دیگر سازمان با سوددهی بیشتری به کار رود.
در عین حال موجب می شود هزینه های انبار داری و نگهداری فزونی گیرد و احتمالا باعث فساد و از بین رفتن کالاهای انبار شود، یا ارزش آنها به خاطر پیشرفت تکنولوژی و کهنه شدن از نظر مصرف کاهش یابد. از سوی دیگر کم بودن موجودی مواد و لوازم مورد نیاز برای تولید و فروش کالاها باعث اختلاف و وقفه در کارها و بیکار ماندن کارگر و ماشین و امکانات سازمانی می شود که خود ممکن است نارضایتی مصرف کنندگان و مشتریان و سفارش دهندگان را در پی داشته باشد، که از طریق به کار گیری فنون و روشهای جدید با تعیین میزان مقرون به صرفه بودن هر بار خرید ، ضمن کاهش هزینه¬ها میزان سود سازمان را می توان افزایش داد.
سیستم های نگهداری و تعمیرات (نت)
یکی از مسائل در مدیریت تولید و عملیات مسئله نگهداری و تعمیرات است . به طور کلی هدف از نگهداری و تعمیرات در یک سازمان صنعتی آن است که از ماشین آلات به بهترین وجه محافظت شود و از قطع و اختلال جریان تولید به علت از کار افتادن یا خوب کار نکردن ماشین ها جلوگیری به عمل آید و از آنجایی که با تنظیم یک برنامه صحیح نگهداری و تعمیرات برای ماشین آلات و تجهیزات کارخانه، از طرفی از خرابی های غیر مترقبه آنها پیشگیری و از اتلاف وقت و هزینه های گزاف تعمیراتی جلوگیری می¬شود، از طرف دیگر عمر مفید و موثر ماشینها زیاد می¬شود و در نتیجه از نظر کمی و کیفی بازدهی و سودآوری سازمان افزایش پیدا می کند.
سیستم های کنترل کیفیت
مطالعه و بررسی مجدد و اصلاح طرح محصول و یا مشخصات ارائه شده از طرف طراح برای اجرای طرح از مواردی است که اکثر اوقات می تواند به صرفه جویی فراوانی در هزینه¬ها منجر گردد.
از بازرسی مواد اولیه که فواید زیادی نظیر جلوگیری از خرید مواد اولیه و قطعات نامناسب داشته و حتی از هدر رفتن کار اضافی بر روی این مواد و قطعات جلوگیری می نماید تا کنترل در حین تولید که سبب می گردد در صورتیکه محصولات نیم ساخته تولید شده اگر واجد شرایط نباشد از ادامه کار بر روی آنها ممانعت به عمل آید و در نهایت با کنترل محصول ساخته شده که می تواند از رسیدن کالای معیوب به دست مصرف کننده و بی اعتبار شدن نام کارخانه، جلوگیری نماید در یک سیستم کنترل کیفیت توسط یک مهندس صنایع پیاده و اداره می گردد.
سیستمهای اطلاعات مدیریت
به طور کلی هماهنگی و همکاری در یک سازمان تنها از طریق توزیع و مبادله اطلاعات بین افراد و واحدهای سازمان و بین سازمان و محیط خارج آن میسر می باشد.
اجزای سازمان از طریق ارتباطات به یکدیگر متصل می شوند و در واقع انتقال و مبادله اطلاعات فرآیندی است که می تواند مراکز تصمیم گیری را در یک سازمان به صورت موزون و هماهنگ به یکدیگر متصل کند . اگر یک کارخانه را در نظر بگیرید مشاهده می کنید که از بخشهای مختلفی نظیر تدارکات، انبار، حسابداری، تولید، تعمیرات، بازاریابی تشکیل شده است که مدیریت برای اطلاع یافتن از فعالیت این بخشها احتیاج به یک سیستم اطلاعاتی وسیع دارد که هر چه ابعاد کار وسیع تر شود اهمیت سیستم های اطلاعاتی نیز بیشتر می شود و این سیستم¬ها می توانند به صورت دستی یا کامپیوتری توسط یک مهندس صنایع طراحی و اداره شوند.
سیستم های فیزیکی
تعیین محل استقرار بخشهای تولیدی، انبارهای دائم و موقت، نحوه استقرار ماشین آلات و تجهیزات، ایجاد راهروها، قفسه های انبار و سایر تسهیلات، طرح سیستم حمل و نقل مواد و محصولات در کل کارخانه و در هر یک از بخش ها، طراحی بخشهای تولیدی و بالانس خط تولید و مونتاژ به طوریکه طرح ارائه شده یکی از بهترین طرحهای ممکن باشد و مشکلات و موانع امور جاری تولید و توسعه آتی کارخانه را به حداقل ممکن برساند، در سیستمهای فیزیکی توسط مهندس صــــنایع طراحی و اجرا می گردد.
علاوه بر کارایی مهندس صنایع در هر یک از سیستم های فوق الذکر، مهندس صـــنایع می تواند در امور کنترل پروژه، بازاریابی، طراحی و ایجاد صنایع کوچک، حل کردن مشکلات سازمان با تکنیکهای تحقیق در عملیات و کارایی بالا در پستهای مدیریتی و غیره نقش موثر داشته باشد.
موقعیت شغلی در ایران
این رشته در چند سال اخیر جایگاه خود را یافته است و اکثر مسؤلان و متخصصان نیز به این موضوع واقف شده‌اند که جامعه نیاز بسیاری به تخصص فارغ‌التحصیلان این رشته دارد. زیرا رشته مهندسی صنایع افراد را برای مدیریت پرورش می‌دهد و بهترین و نزدیکترین رشته به کارهای مدیریتی و برنامه‌ریزی و اداره امور است و اگر قرار باشد برای مدیریت بخش تولید یک واحد صنعتی بین مهندس مکانیک، برق و صنایع که دارای شرایط مساوی هستند، یک نفر را انتخاب کرد، مهندس صنایع اولویت اول را دارد. بنابراین این رشته از نظر بازار کار مشکلی ندارد.